Niszczycki (początkowo Radzanowski) Andrzej z Niszczyc h. Prawdzic (zm. 1532), kasztelan wiski, wojewoda płocki. Pochodził z zamożnej, szeroko rozrodzonej rodziny mazowieckiej, której członkowie pisali się z Radzanowa i Niszczyc w ziemi płockiej, z Ciemniewa w ziemi ciechanowskiej oraz z Uhnowa w ziemi bełskiej. Był synem Zygmunta z Radzanowa, Uhnowa i Niszczyc, woj. bełskiego (zm. między r. 1470 a r. 1472), braćmi jego byli: Jan z Radzanowa, kanclerz książęcy, stolnik płocki (zm. przed r. 1482), Dziersław z Uhnowa, w r. 1495 kaszt. bełski, Paweł z Kupisk zwany Pada, Zygmunt Uhnowski z Radzanowa i Ciemniewa oraz Jakub z Ciemniewa. Siostrą N-ego była Anna Uhnowska, żona ks. mazowieckiego Bolesława V (zob.). N. pisał się z Niszczyc i początkowo używał nazwiska Radzanowski. Pod tym właśnie nazwiskiem odnajdujemy go w źródłach w r. 1482 (24 XII) po raz pierwszy. Nie wiadomo, czy miał już wówczas lata sprawne, gdyż opisaną transakcję (pożyczka pod zapis na wsiach Srebrna i Junoszyce) zawierał wspólnie z bratem Zygmuntem. W r. 1497 brał N. udział w wyprawie czarnomorskiej Jana Olbrachta w szeregach pospolitego ruszenia wielkopolskiego. W obozach pod Hadir i Suczawą przyznano mu kilkadziesiąt skonfiskowanych majętności szlachty płockiej, która uchyliła się od udziału w wojnie; w r. 1498 on sam ukarany został konfiskatą dóbr za opuszczenie pospolitego ruszenia zgromadzonego pod Sandomierzem w w związku z najazdem tureckim.

W okresie gdy N. rozpoczynał samodzielną działalność, główne jego posiadłości (Niszczyce, Srebrna, Junoszyce) leżące w ziemi płockiej znalazły się w związku z inkorporowaniem tej ziemi do Korony (1496) poza Księstwem Mazowieckim. Począwszy od r. 1505, kiedy nabył od bratanka Jana Radzanowskiego (syna Jana) pokaźny kompleks dóbr w ziemi łomżyńskiej (Poryte, Dzierzbia, Zaskrodzie, Stawiska, Korzeniste i Zaborowo), mocniej osiadł N. w Księstwie Mazowieckim. Miał tam nadto dziedziczone, wspólnie z bratem Dziersławem z Radzanowa, wsie: Kupiski, Wolę Kupiską, Mątwicę i Nienaczowo (Jednaczewo). Dn. 17 III 1509 został N. mianowany kasztelanem wiskim i począwszy od r. 1511, w którym ziemia wiska weszła ponownie w obręb Księstwa Mazowieckiego (nadana przez Zygmunta I w lenno księżnej Annie, wdowie po Konradzie III), był dostojnikiem tego księstwa i z tej racji wchodził w skład rady książęcej. Trzymał się jednak Z daleka od dworu, z księżną i książętami wiódł spory, w r. 1512 – wspólnie z bratem Dziersławem – pozwał ich przed sąd nadworny do Krakowa o zabór wsi. W r. 1516 należał do przywódców opozycji przeciw księżnej Annie, uczestniczył w zwoływanych samowolnie sejmach i sejmikach (26 VII w Zakroczymiu, 25 XI w Warszawie), w związku z czym został 6 IV 1517 pozwany przez księżnę o wykroczenie przeciw prawom księstwa i obrazę majestatu. Pozew ten nie mógł jednakże pociągnąć żadnych następstw prawnych w stosunku do N-ego, gdyż od 10 III 1517 był on już wojewodą płockim, a więc senatorem koronnym.

Od czasu tej nominacji stał się N. jednym z realizatorów polityki Zygmunta I wobec Mazowsza. Obecny na sejmie krakowskim w lutym 1518 otrzymał od króla polecenie zwołania sejmu mazowieckiego do Warszawy na 14 VI t. r., uczestniczył następnie – jako przedstawiciel króla – w sejmie mazowieckim w Zakroczymiu 29 VI t. r. Był na sejmie w Piotrkowie w r. 1519; 5 III świadkował przy akcie zatwierdzenia statutu ormiańskiego. T. r. uzyskał, wspólnie z synem Mikołajem, nadanie w zastaw do wydzierżenia dóbr starostwa płockiego (za 2 300 złp. najpewniej pożyczki udzielonej na wojnę z zakonem krzyżackim). W okresie wojny z Zakonem znajdowały się początkowo przy królu, w czerwcu 1520 był w Toruniu i brał udział w spotkaniu z w. mistrzem Albrechtem, przybyłym w celu omówienia zawieszenia broni. Od lipca t. r. stał na czele pospolitego ruszenia woj. płockiego, wezwanego najpierw na 17 VII pod wieś Białuty (między Działdowem a Nidborkiem) w celu powstrzymania zagonów krzyżackich na pogranicze Mazowsza, a na wieść o nadciągających posiłkach dla Zakonu z Niemiec przegrupowanego pod Wągrowiec (na 29 IX), skąd przeszło ono pod Toruń, łącząc się z początkiem października z królem. Uczestniczył N. w sejmie bydgoskim 1520 r., potem w sejmie piotrkowskim 1521/2 r., podczas którego brał udział w sądzie nad rotmistrzem Stanisławem Radzankowskim, oskarżonym o wydanie Ornety w. mistrzowi. W r. 1526 towarzyszył N. Zygmuntowi I w podróży na Mazowsze, był w Warszawie podczas obejmowania przezeń Księstwa Mazowieckiego. W okresie regulowania stosunku Mazowsza do Korony był dwukrotnie wysyłany przez króla na zwołane przezeń sejmy mazowieckie do Warszawy (23 IX 1527 i 8 I 1528) w celu złamania separatystycznych dążeń Mazowsza, popieranych przez królową Bonę, pragnącą nadania Mazowsza Zygmuntowi Augustowi. W lutym 1528 był N. na sejmie piotrkowskim.

N. skupił w swoich rękach pokaźne dobra. Do posiadanych początkowo w ziemi płockiej (już wymienionych) dołączył Radzanowo (Radzanów Stary, kupiony w r. 1526 od Anny Rubieszowskiej), Zągoty, Ogorzelice, Bronowo i Żukowo, utrzymał posiadłości w ziemi łomżyńskiej (z wyjątkiem Kupisek, Woli Kupiskiej i Nienaczewa odstąpionych książętom mazowieckim w r. 1525) oraz powiększył posiadłości w ziemi bełskiej, gdzie w końcu życia posiadał: miasto Uhnów oraz wsie Wierzbicę, Mosty, Kornie, Machnów, Konwicę, Nowosiółki, Tarnoszyn, Hulhów (Ulików), Nową Wieś koło Uhnowa, Wasilewo (Wasilów), «Sienno» i «Objów». W r. 1525 uposażył włóką ziemi szpital Św. Ducha w Bielsku Płockim. Płody rolne dostarczał na dwór ks. Albrechta pruskiego. N. zmarł krótko przed 11 II 1532.

Z małżeństwa z Jadwigą Oporowską miał N. synów: Mikołaja (zob.), Bartłomieja (zm. 1557), kanonika płockiego (1533), kanclerza płockiego, kanonika krakowskiego (1540), gnieźnieńskiego (1550), i Stanisława (zob.), oraz córki: Annę, żonę woj. płockiego Aleksandra Iłowskiego (zob.), i Elżbietę, żonę Jana Chamskiego.

Niesiecki; Uruski, (dane mylne); – Pociecha W., Geneza hołdu pruskiego, Gd. 1937 s. 97–8; tenże, Królowa Bona, P. 1949 II; Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, W. 1968 s. 41–2, 123–4, 130–1, 159, 172–3; Wolff A., Studia nad urzędnikami mazowieckimi, Wr. 1962; – Acta capitulorum, III; Acta Tom., IV–VI, IX, X, XII, XIV, XVI; Corpus Iuris Pol., III; Elementa ad Fontium Editiones, XXXV; Matricularum summ., II, IV; Starod. Prawa Pol. Pomn., VI nr 62, 114; Zbiór dok. m. Płocka, I; – AGAD: Metryka Kor. t. 18 k. 250v., t. 32 k. 124; – Informacje Jerzego Wiśniewskiego.

Red.